काठमाण्डू उपत्यकाया ऐतिहासिक स्वंगू शहर मध्यय् पुलांगु चक्राकारया रुपय् सिद्ध जुयाच्वंगु, कुशल कलाकारपिंगु ज्यासः शिल्पकला उद्योग प्रधानगु ललितपुर महानगर (यलदेश) खः । थन किराँती जुजु यलम्बं निर्माण यानाथकूगु जुयाः यलम्ब याकें ‘यल’ धैगु नाम सुप्रसिद्ध जुल धयातल । अथेहे किराँती जुजु थुङ्कोयागु पालाय् सम्राट अशोक आगमन जुयाः थुगु यलदेशया प्यख्येरस तथागत शाक्यमुनिया अस्थिधातु तयाः ललितपुर महानगर अतिकं सुन्दर व पवित्र यानाथकूगुया साक्षिस्वरुपं प्यंग थूदो (स्तूप) थौंतकं विदयमान तिनी । थुलिजकमखु अज्ज किराँती राजा पटुकोया लाय्कूयागु भग्नावशेष दोंमार आःखकं पटुको टोलय् झीसं खनाच्वनागु दु । खतु थुगु यलदेशया दथु प्राचीनकालंनिसें माणिगल प्रासाद यल जुजुपिंगु लाय्कू मङ्गलबजारयात झीगु धार्मिक, सांस्कृतिक विधिअनुसारं केन्द्रविन्दु मानेयानावैच्वंगु जुल ।

थ्वहे मङ्गलबजार लायकूया जःखः पाखे च्वंगु लँपु हःखा–सौगः –नुगः जुनावनेगु छपु लँपु अथवा तुयूलाक्व – न्यउत व ञंगुबहाःगलिं जुनावनेगु छपु लँपु जुनां भिन्छेबाहाः थ्यंकवनेगु निपु लँपु दैच्वन । खासयाना थ्व भिन्छेबाहाः ननि प्रवेश जुयेत इष्टकामय बज्रप्लाष्टर युक्त उत्तराभिमुख भव्यरुप गोलाकार ढोका खुल्ला जुयाच्वंगु दु । थ्व ढोकाया फुसे स्वयम्भूचैत्य गजू छुनातःगु दु । थ्व ढोकाया जःखः भिंगु चिन्तना याःम्ह सज्जनयात सिद्धि बिइम्ह गणेश व मभिंगु चिन्तना याःम्ह दुष्टयात दण्ड बिइम्ह गदाधर भीममूर्तिया सुन्दर प्रस्तरमूर्ति द्वारपालया रुपय् दनां आगन्तुक अतिथिपिन्त स्वागत् सत्कार निम्तिं तैयार जुयाच्वंगु जुल ।

खतु थ्वहे ढोकां दुहाँवनेवं ५० / ६० पलाति दक्षिण स्वयावनेबले पश्चिमाभिमुख श्रीमयूरवर्ण महाविहार प्रवेशद्वार तुलुक न्ह्यःने थ्यंक वइ । थनहे विहारय् प्रवेश जुयेत नसला कयाः आचमन यानावनेत धयाथें यानाः जःढुँ, तुँ, पुखू थ्वहे विहारया मूलुखाया न्ह्यःनेस प्रस्तुत यानातैतःगु दु । लिसें स्थानगणेशया नितंजाःगु छत्रशैली देगः छगः नं दु ।

आः झीपिं विहारय् दुहाँवनेवं खनेदयेकः वइ पर्व उत्सव कालय् भजन यायेगु व आगन्तुकपिं विश्राम यायेगु स्थान जःखः फलेचा निगु निखें । थन हे च्वनाः स्वयेबले मयूरवर्ण महाविहार (भिन्छेबाहाः) या सम्पूर्ण दृश्य छर्लक खने दइ ।

छतँजाःगु द्यःफःया च्वसं भव्यरुप कलात्मक नेपाःया थःगु परम्पराकथं दयेकातैतःगु छत्रशैली स्वतँजाःगु देगः लुधने–पुसेच्वंक झीगु न्ह्यःने पश्चिमाभिमुख यानाः दनाच्वंगु खनी । थ्व देगःया न्ह्यःने व ल्यूने स्वंगु तलायसं च्वंगु तुनासिं साधागु जुयाच्वंगु दु । थ्व देगःया क्वय्यागु तल्ला ल्वहँतं दनातल, थनं च्वय् सम्पूर्ण भाग अप्पायागु, पौजक आय्पायागु जुयाच्वन । च्वय् गजुली सुवर्णचैत्य अङ्कित जुयाच्वंगु दु । अथेहे तल्लापतिकं न्ह्यः नेसं छगः छगः चैत्य नं दु । क्वाचपाल आजुया लुखाफुसे लिलया तोरण तयाः शोभावृद्धि यानातैतःगु दु । थ्वहे तोरणया दथुइ सुवर्णलेपित महामञ्जुश्री, षड्क्ष्ँरी व प्रज्ञापारमिता अंकित यानातैततल । थ्वहे तोरण फुसे आगम कोथाय् लिलया पंचझ्याल, दथुयागु जक लुँसिया तःगु जु । अज्ज थ्व झ्याःया फुसे कार्नेसया झ्वलय् धलवतया सप्ततथागत –विपश्वी, शिखी, विश्वभू, क्रकुछन्द, कनकमुनि, काश्यप एवं शाक्यमुनि) व प्रज्ञापारमिता तथा मञ्जुश्री बिज्याकातःगु दु । थ्वयानं च्वय्च्वंगु चिकीपाःगु पुष्पझ्यालय् गुरु वज्रसत्व अङ्कित सुवर्णया तोरण तयाः झःझः धायेकातःगु दु । थ्वहे झ्याःया जवंखवं लिलया तःधिकःपिं चिन्तामणि लोकेश्वर व सर्वार्थसिद्धया जन्म व मायादेवी तयातल । अथेहे पंचझ्याःया जःखः लिलया अग्रश्रावकपिंगु मूर्ति तयातल ।

क्वापाफले लुखाया जःखः तःधिकःपिं ल्वहँया सिंह निम्ह निखें धःस्वानाच्वंगु दु । थ्वया लिउनेस षड्क्षरी महाविद्या अङ्कीत लिलया ध्वाँय् ब्वय्का शोभायमान यानातल । थ्व ध्वाँय्या लिक्क बुद्धया अग्रशिष्या निम्न निखें उपस्थित यानातल । नापं अंगलय् निखें षड्क्षरी मन्त्रयुक्त माणे तयातःगु जुल । अले थ्वहे माणेया न्ह्यःनेस द्यःफले निखें निगः दिव्यघण्ट, मेथ तयाः स्वानातःगु दु ।

द्यःफले च्वंपिं तःधिकःप्रिं निम्हसिंह्या लिक्क निगः ल्वहँथां स्वानाः उकी द्यःने आदरपूर्वक पले आसनया च्वय् अपरिमित आयु पुण्य गुण सिद्धिकर्म पूर्ण जुइमा धैगु आशिका यानाः अपरिमिता तथागत व बुद्धिस्मृति प्रज्ञाज्ञान पारङ्गत जुयाः सांसारिक दुःखसागरं पार जुयेमा धैगु सम्यक्र संकल्पयासे बुद्धजननी प्रज्ञापारमितादेवी तैतल । थुगुहे प्रकारं देगःया जःखः अंगलय् दुने ग्वाखय् बुद्धशासन रक्षा निम्तिं मारविघ्न हटे यायेत धर्मपाल खड्गवीर, वज्रवीर महाकाल व शिक्षा दीक्षा प्राप्तिाया लागी गुरुमञ्जुश्री स्थापना यानातैतल । हानं उखे अंगलय् जक हनुमन्तट तयातःगु जुल ।

थनं क्वय् लाय्बँय् भगवान बुद्धया सम्मुखय् चिकिग्वःगु शिखरकूट चैत्य नापं अशोक चैत्य दुनेतयाः उकी पिने शिखरकूट चैत्यं त्वःपुयाः सुरक्षित यानातैतल । द्यःफःया त्वाथलेसतुं ल्वहँथांया च्वसं बौद्धदर्शनया मूलतत्व प्रज्ञोपायया महन प्रतीकात्मक धातुया बज्र तैतःगु जुल । थ्वहे वज्रया ल्यूने बुद्धया न्ह्यःनेसं चूडाकर्मया समय ग्वय्दां तयेगुया लागी धातुया मण्डल छपाः नं तैतःगु दु । थुगु मूलचैत्यया लिक्क आर्याष्टाङ्ग उपोषध शीलव्रतया परमेश्वर आर्य अमोघपाश लोकेश्वर अङ्कितगु शिलास्तम्भया च्वय् शिरोभागय् सुमेरुचैत्य तयाः विहारया शोभावृद्धि यानातल । थ्वया नापं मेगु बःचाग्वःगु शिखरकूट चैत्य, थ्वयानं लिक्क पद्माकारयुक्त शिलास्तम्भ, अले च्यागू पाता दैच्वंगु साधागु धर्मधातुमण्डल व थुकी द्यःने कलात्मक लिलया पातां भुनाःगु जुल । थुगु विहारया प्यखेरस प्यकुने किसि, अजरामर पुरुष, सिंह व शार्दुल तयातःगु नं दु । अथेहे मूलचैत्यया लिक्क खःरिखे पाखे धातुया यज्ञशाला छगु नं दु ।

खतु नेपाःयागु थःगु परम्परानुसार विहार निर्माण वास्तुकलायागु पंमाणानुसार अथवा मेमेगु पुलां पुलांगु मूल विहारया ढाँचा काँचा लक्षण विचाः यायेबले मूल विहार व वही विहार धैगु खास याना निगु तला हे जक जुयेमाः धैगु अनुसन्धानद्वारा सिद्ध जू । तथापि थुगु विहार ८९ दँया दुने निक तक्क दुनावंनेधुँकुगु इतिहासं न्वंवानाच्वंगु दु । उकिं झीसं थ्व अःपुक अनुमान यायेफु, थुगु विहारया जःखः च्वंगु छेँ प्राचीनरुप मखुत केवल अर्वाचीनरुप जुल । उकिं थ्व विहार प्राचीन पहः मजूसे स्वंगु स्वंगु तल्ला तयाः न्हूगु ढांचाय् परिणत जुइधुंकल धायेमाल ।

गुलिनं यलय् च्वंगु मूलविहार झिंच्याबाहाः बही नीन्याबही दैच्वंगु खः, थ्व ब्याक्वयागु विषय कयाः सरसरति अध्ययन यानास्वतधाःसा थ्व भिन्छेबाहाःयागु छगु विशेषता थ्व खनेदु कि जःखः च्वंगु छेंयाकें क्वापाद्यःयागु देगः अलग भिन्न रुपं च्वनाच्वंगु दु । अथेहे भिन्नछें बाहालं भिन्छेबाहाः जूवंगु धैगु छगु स्पष्ट प्रमाण सिइदु ।

थ्व क्वापादेगःया जःखः च्वंगु लँपु पार जुयेवँ छगु थुजाःगु थाय् न्ह्यःनेच्वंवई – ताःहाकःगु, तःब्यागु चक्कंगु भिन्छेंबाहाःननि ।

थुगु भव्यरुप क्वापादेगःया ल्यूनेस छगु चिकीचा जाःगु फः तयाः दयेकातःगु प्यकुंलाःगु दबू छगू दु । थ्वहे दबुली च्वनाः छकः झीसं दृश्यावलोकन यानास्वतः धाःसा थन सर्वप्रथम पश्चिम मोहडागु ननिया पूर्वलङ् पाखें च्वंगु निगु तल्ला दइच्वंगु, पुलांपहःवःगु तोरणयुक्त लुखां दुहाँवनेगु क्वछुझ्याः तिकिझ्याः दइच्वंगु छगु भव्यरुपं ताःहाःगु दिगी खनेदइ । थुगु दिगीइ विहारया दशस्थविर छत्रंकूजु आजुपिं व मूलाचार्यपिं च्वनाः सर्वसंघपिंगु निम्तिं बौद्ध संस्कारअनुसार विधिधान रहस्यमय क्रिया जुइगु पवित्रमय स्थान मानेयाना वैच्वंगु खः ।

आः झीगु न्ह्यःनेस च्वंगु भिन्छेंबाहाः ननिइ गन छु दु धैगु विषययात कयाः छकः विचाः याये ।

न्हापालाक चैत्याकार रुपय् परिणत यानाः दयेकातःगु बज्रप्लाष्टरमय बचाग्वःगु देगलय दुने पश्चिमाभिमुख यानाः शान्तपूर्वक दनाच्वंम्ह अवलोकितेश्वरयात खनी । वसपोलं जवगु ल्हाःति वरदमुद्रा ज्यानां, खवगु ल्हाःतिं पलेस्वां ज्वनाः धिभंग पोजय् दनाच्वंगु दु । थः गुगु पोजय् च्वनाः दनाच्वंगु खः, उगु पेजय् शिरय् च्वंगु मुकूटस बुद्धमूर्ति अङ्गित जुयाच्वंगु खः , उगु पोजय् शिरय् च्वंगु मुकूटस बुद्धमूर्ति अङ्कित जुयाच्वंगु दु । अवलोकितेश्वरया जःखः आर्यतारा, भृकुटीतारा सुविनितभावं पुलिं चुयाः प्रार्थना यानाच्वंगु दु । थ्व मूर्ति अनुमानित १० झिगूगु शदी पाखे निर्माण यानातैतःगु खनेदु । थुकी थाय् थासय् अनुहार स्यनाच्वनेधुंकूगु खनेदु ।

थ्व अवलोकितेश्वरया न्ह्यःने २० नीगू शदीया धर्मधातु छगः नं स्थापना यानातःगु दु ।

थ्वया लिक्क अशोक चैत्यया पश्चिम पाखे च्वंगु फः क्वसं भविष्यव्याकरणमुद्रा बुद्ध, जवगु ल्हाःतिं वरदमुद्रा ज्यानां खवगु ल्हाःतिं चीवरच्व ज्वनाः साधागु पारदर्शि काषायवस्त्रं न्ययाः शान्तरुपं दनाच्वंगु दु । थुकिया प्रभामण्डल स्यनाः अनुहार छुं भचा ज्यालाच्वंगु खनेदु । थ्व मूर्ति अनुमानित ८ च्यागूगु शदी पाखे निर्माण जूगु खनेदु ।

थ्वहे चैत्यया पूर्व पाखेया वेदिका क्वसं बुद्ध शाक्य मुनियागु जीवनी नाप मिलेजूगु प्रमुख घटना लिसे स्वानाच्वंगु मूर्तित छकुहे ल्वहँया टुक्राय् निर्मित यानातैतःगु दु । दथुस पृथ्वीसाक्षि निर्देशन –भूमिस्पर्श) मुद्राय् अलंकार सहित शाक्यमुनि तथागत तयातल । थ्वया जःपाखे शालभञ्जीका मुद्राय् बुद्धजननी मायादेवी, थ्वया च्वसं महाप्रस्थानमुद्रा शाक्यमुनि, थ्वयानं च्वय् श्रावक धर्मचक्तमुद्रा शाकयमुनि व खःपाखे मारविजयमुद्राय् शाक्यमुनि (?) अस्पष्ट रmप खनेदु । थ्वयानं च्वय् चङ्क्रमण मुद्राय् शाक्यमुनि, अज्ज थ्वयाच्वसं महायान धर्मचक्रमुद्राय् शाकयमुनि अले शिरोपरी च्वय् महापरिनिर्वाण मुद्राय् तथागत शाक्यमुनि तयाः थुगु प्रकारं दयेकातैतःगु जुल । थ्व १३ झिंस्वंगू शदीया पालशैली मूर्तिया आभास खनेदु । थुकी छचाखेलं च्वंगु पारिवारिक मूर्तित भचा भचा स्यनाच्वन ।

थ्वया लिक्क मेगु २० नीगू शदी पाखे दयेकातःगु धर्मधातु जिनालयचैत्य छगः व मेगु अथेहे अशोक चैत्यया गर्भगृह लीनं भुनां चकू लुँसिया दयेकातःगु दु । थ्व चिबाहाःया लिक्क तुं छगः नं दु । मेगु बज्रप्लाष्टरमय् चैत्याकार देगःचाय् दुन ध्यानमुद्रा बुद्ध स्थापना यानातैतल ।

इशानकुलां पाखे १७ झिंन्हय्गूगु शदी पाखे दयेकातःगु शिरकूटचैत्य, थ्वया लिक्क थःगुहे विशषता दैच्वंगु १० झिगूगु शदी पाखे निर्मित ल्वहंपालिस युक्त घटकूटचैत्य छगः दु । दुर्भाग्यवस त्रयोदयश चक्रावली खण्डित जुयाः सिजः पातायागु दयेकाः भुनातःगु खनेदु ।

आग्नेयकुलां पाखे च्वंगु १७ झिंन्हय्गूगु शदीया शिखरकूटचैत्य व मेगु १६ झिंखुगूगु शदीया वज्रधातु चैत्य । थनहे नापं १९ शदीया चिकीचाग्वःगु देगः छगः नं दु, थुकियात फुच्वमाजु भावना यानावैच्वंगु जुल ।

दिगीया दुने पाखे कुनेयागु तल्लाय् शिरोखण्डित ११ झिंछगूगु शदीया शीतलादेवी तःकैअजिमा, नापं च्वंगु पःखालय् १८ झिंच्यागूगु शदीया मञ्जुरी २० शदीया जोगिनी मूर्ति तयातल । थनहे स्थानीय जनतापिनि देवाली माने याइगु थाय् नं जुयाच्वन ।

ननिया उत्तरलङ्या झ्वलय् १७ व १८ शदीया शिखरकूटचैत्य निग्वः दु, थ्वया लिकसंतुं पुलिंचुयाः प्रार्थना यानाच्वंम्ह शुद्ध नेपामिया वसतं पुनाच्वंम्ह छम्ह भक्तया शालिक नं खनेदु ।

वायव्यकुलांया दुने चुके १७ शदीया शिखरकूट चैत्य छग्वः व मेगु २० शदीया धर्मधातु छग्वः दु ।

थ्वहे ननिया छचालं मातृकागणपिंगु स्थान दिग विदिगय् निर्देशन यानातःगु खनेदु ।