सारांश रुप
थुगु मयूरवर्ण महाविहार, भिन्छेबाहाःया विविध कार्य सम्वन्धि अभिलेख सारांश रुपं च्वय् नं उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थुगु अभिलेखया अतिरिक्त थुगु विहारय् श्रद्धालुदाता एवं महानुभावपिन्सं सुमंकेबहःगु कथं ईलय् ब्यलय् विविध निर्माण एवं जीर्णाेद्धार आदि कार्य यानाः थकूगुया एतिहासिक प्रमाण अभिलेख सकलसिया निम्ति उपयोगीसिद्ध जुइगु मनंतुसें सारांश कथं प्रस्तुत यानागु जुल ।
१. सम्यक् द्यःया घण्टाभिलेख
सम्वत् ७८६ पौषशुक्ल दशमी श्रीविष्णुछेँ बाहारया श्रीवज्राचार्य रुगुदेवजुया घण्ट जुल ।
२. सम्यक् द्यःया बःभुइ च्वंगु अभिलेख
सम्वत् ७७१ श्रीविष्णछेँ बाहालया श्री रुगुदेवजुया श्रीदीपंल्कया जुरो शुभं ।
३. क्वापाःदेगःया लिक्क पश्चिमोत्तर कुनय् च्वंगु शिलापत्र
ने.सं. ८५१ स थनया क्वापाःजुया श्रीमुखस सुवर्ण लेपन यानातःगु लुँ मदयावनाः ने.सं. १०७१ स सर्वसंघ पाखें उपोषढ प्रत दनेगु न्याय्काः उकिंवःगु आयस्ता व सकलसिगु आर्थिक सहयोग मुंकाः श्रीशाक्यमुनि क्वापाः जुया श्रीमुख व मुकुट समेत लुँ सीगु ज्या क्वचायेकूगु जुल ।
४. झिंनिब्व जाब्व तइबलेया जावालीगु चतंया अभिलेख
सम्वत् ८७८ श्री धर्मराजं दुन्ता जुल ।
५. चीवरछेँ पुनः निर्माण
ने.सं. ९६८ फाल्गुनकृष्ण चतुर्दशी कुन्हु निर्माण जूगु थनया क्वापाःजुया खवय् च्वंगु चीवरछेँ जीर्ण जुयाः वि.सं. २०३६ साल भाद्र २५ गतेया दिनस श्री भुनवज्र वज्राचार्यया सकृयताय् संघया दुजःपिनिगु ग्वहालिं पुनः निर्माण यायेग ज्या सम्पन्न जुल।
अथेहे इन्द्रराज वज्राचार्य धर्मपत्नी हिरादेवी सहित सकल परिवारया धर्मचित्त उत्पन्न जुयाः झिंनिगू तीर्थ व प्यम्ह लोकेश्वरया थाय् व्रत दंकूगु लसताय् दानपति वसपोलपिन्सं थुगु चीवरछेँय् ने.सं. १११४ मार्गशीर्ष पञ्चमि –वि.सं. २०४८ मंसीर २५ गते बुधबार) कुन्हु श्रीअमोघपाश लोकेश्वरया भव्य काष्ठमूर्ति व आर्यतारा भृकुटीताराया निगू काष्ठमय मूर्ति विधिवत् पलिस्था याःगु जुल ।
थुगु पुण्य कार्यस सहभागी जुसे श्रद्धालु वज्राचार्य बुद्धरत्न व कयो मय्जुपिनि धर्मचित्त उत्पन्न जुयाः शिलामय आर्यनामसंगीति मूर्ति १ क्वापाःदेगःया खवय् च्वंगु किलासय् व श्रद्धालु वज्राचार्य हेमरत्न पाखें धातुया श्रीमञ्जूश्री मूर्ति १ चीवरछेँय् प्रस्थापित अमोघपाश लोकेश्वरया नापं प्रतिस्थापन यानाव्यूगु जुल । थुगु कार्यया विवरण सहितगु शिलापत्र छपाः नं थनसतुं तयातःगु दु ।
६. अवलोकितेशवर देगः नाप च्वंगु चैत्याभिलेख
ने.सं. ९८९ आश्विनकृष्ण ८ रोज ३ स ओशक चैत्यया जीर्णाेद्धार जुल । हानं ने.सं. १०६४ स थुगु चैत्यया जीवन्यास लिकयाः वि.सं. २००१ बैशाख १ रोज ४ स प्रतिष्ठा याःगु जुल ।
अनुमानित ८ गू शदि पाखे निर्मित थुगु चैत्यया भविष्यव्याकरणमुद्रा बुद्ध खुयाः यंकूगुलिं ने.सं. ११०५ स थ्वसपोल बुद्धयागु न्हूगु मूर्ति दयेकाः प्रतिष्ठा याःगु जुल ।
७. दिगी दुने च्वंगु शिलालेख
ने.सं. ९९१ बैशाखशुक्ल पारु सोमबार थ्व कुन्हु देग्वल दयेका देव ल्ह्यय्हःगु जुल । सिगधं भाजुनरसिं हर्षपति थुपिं स्वम्हसिनं समोहनं याःगु जुल ।
८. ननिइ च्वंगु अशोक चैत्यय् तयातःगु शिलापत्र
ने.सं. १००३ पौषशुक्ल अष्टमि कुन्हु अशोक चैत्यया जीर्णाेद्धार याःगु जुल ।
९. क्वापाः जुया थाय् च्वंगु लीलया इलांया अभिलेख
ने.सं. १०२५ कार्तिकशुदि १५ रोज ४ स नामसंगीति सेवा भक्तजन १५(म्ह) पिनि समोहनं लीलया इलां देछाःगु जुल ।
१०. भिन्छेबाहाःया थान गणेश देगः दुनेच्वंगु ३ पाः शिलाभिलेख
क) ने.सं. १०२८ बैशाखशुक्ल १२ रोज ३ स श्री थान देवताया थास ल्वहँतं बँ स्यूगु जुल । थुकीया दानपति सिंहज्योति, भिमनरसिं, सिंगराज थ्व स्वम्हसिया धर्मचित्त उत्पति जुयाः बँ स्यूगु जुल ।
ख) ने.सं. १०५४ सालया तःभूखाचं क्षतिग्रस्त जूगु थुगु थान गणेश देगः पियाः श्रीवसुन्धरा गुथिया गुथियारपिं समोहनं ने.सं. १०५५ आषढ मासे कृष्णपक्ष सप्तमि कुन्हु यथाशक्त दिनयज्ञ कलशार्चनादि विधि यानाः प्रतिष्ठा याःगु जुल ।
ग) ने.सं. ११०७ फागुणशुक्ल एकादशी कुन्हु श्रीगणेशया देगः जीर्णाेद्धार निमित शास्त्रोक्त विधि कथं पूजा यानाः ने.सं. ११०७आषढशुक्ल सम्तमि शुक्रवारया दिनस होमार्चन पूजादि याना प्रतिष्ठा कार्य सम्पन्न जुल ।
११. दिगी दुनेच्वंम्ह मञ्जुश्रीया क्वसंच्वंगु अंगलय् तयातःगु शिलालेख ।
ने.सं. १०४३ मिति बैशाखकृष्ण तृतीय रोज ५ स श्री चैत्य –ननिस च्वंगु चिभा ) श्रीमञ्जुश्री श्रीसितलादेवीया जीर्णाेद्धार याःगु जुल । दानपतिश्रीधर्मवज्र भार्या शिलकुमारी जुल ।
१२. दिगी दुने देगलय् च्वंगु अभिलेख
सं १९९३ साल पौषशुक्ल द्वादशी कुन्हु श्रीयोगाम्वर जीर्णाेद्धार जुल ।
१३. दिगीया खवस च्वंगु १६ गू शदियागु वज्रधातु चैत्यया चैत्याभिलेख
ने.सं. १०६० आश्विनकृष्ण चर्तुदशी सोमबार कुन्हु पुनजोति हर्षनन्द कर्मराज थ्व स्वम्हसिया धर्मचित्त उत्पति जुयाः थुगु वज्रधातु चैत्य जीर्णाेद्धार याःगु जुल ।
१४. बाहाःया प्राङ्गणय् च्वंगु स्तम्भया शिलालेख
श्रयोस्तु संवत् १०६१ श्रावणकृष्ण प्रतिपदा तिथि कुन्हु राजधन भार्या पुत्रीपिं सकिसिया धर्मचित्त जुयाः बाहाःया प्राङ्गाणय् प्यथिप्यकुने सिंह, सार्दुल, ऐरावत अजरामर पुरmष थुपिं प्यम्ह स्थापना याःगु जुल ।
१५. शिखरकुट चैत्यया शिलापत्र
दिगीं पिहाँवयाः खवपति आग्नेय कोण पाखे च्वंगु न्हापांगु चैत्यया फःस ने.सं. १०७२ चैत्र कृष्ण दशमि कुन्हु सानुमाया बुद्धरत्न प्रमृति जीर्णोद्धार याःगु जुल।
१६. दिगीस च्वंगु अभिलेख
वि.सं. २०१७ सालं भिन्छेबाहाः दिगीया द्यः विराजमान जुयाविज्याइगु छगु भाग जीर्णाेद्धार याये सिधयेकाः वि.सं. २०१७ फागुण शुद्धि १२ स श्रीचक्रसंवर वज्रवाराही जीर्णाेद्धार निमित जीवन्यास लिकयाः वि.सं. २०१८ बैशाख शुदि २ स जीवन्यास तसें मार्गकृष्ण दशमि कुन्हु यलया झिंच्याबाहाःस विज्याःपि आगम देवता संवरपूजा वंगु जुल । थुगु ज्याया मूलाचार्य श्रीवज्र वज्राचार्य उपाध्याय पं. मोहनराज वज्राचार्य व यज्ञमान, सानु वज्राचार्य जुल।
१७. ननिया उत्तरलङ्गय् च्वंगु धर्मधातुमण्डलस च्वंगु अभिलेख ।
ने.सं. १०९९ माघ २९ गते सोमबार माघ पुन्हीया दिनस दानपति भा. कान्छा शाक्य भर्या दिवंगत मैयां पाखे श्रीधर्मधातुमण्डल स्थापना याःगु जुल।
१८. क्वापाः देगःया ल्यूने क्वाचपाल फःया खवय् अंगले च्वंगु शिलापत्र
बि.सं. २०३६ सालय् देगःया नितँपौ पाःलुयावयाः स्यनसा स्वतँपौ कुतुंवःगु जुयाः श्री ५ या सरकार, स्थानीय विकास मन्त्रालय उपत्यकाव्यापी विशेष कार्यक्रम व संघया दुजःपिनिगु आर्थिक सहयोग एवं श्रमदान पाखें वि.सं. २०३८ बैशाषशुक्ल अक्षतृतीया कुन्हु जीवन्यास लिकयाः वि.सं. २०३९ साल आषाढशुक्ल दशमी कुन्हु जीर्णाेद्धार कार्य सम्पन्न जुल ।
१९. आर्यवसुन्धरया आसनत्वाकःया शिलालेख
ने.्सं. ११०५ ञलागाः तृतीया गतिलाया दिनस वसुन्धरा व्रत व पूजा पाः फयेगु झ्वलय् यजमान बुद्धरत्न बज्राचार्य व कयो मयजुया धर्मचित्त उत्पति जुयाः श्रीआर्यवसुन्धरादेवीया मूर्ति स्थापना यानाविज्याःगु जुल।
२०. ननिया पुर्वाेत्तर कुंलामय् दुने चुकय् च्वंगु चैत्याभिलेख
वि.सं. २०४२ सालं चक्रेश्वर आजु सानुकाजी बज्राचार्य पाखें धर्मरत्नदान विहार नामं चैत्य पलिस्था याःगु जुल ।
२१. ननिया उत्तरलङ्गय् च्वंगु चैत्य मध्यय् दथुइ च्वंगु वज्रधातु चैत्यय च्वंगु चैत्याभिलेख
ने.सं. ११०८ दिलागाः द्वितीया कुन्हु श्री वज्रधातु चैत्यस रत्नन्यास कर्म यानाः दिलागाः षष्टमि बुधबारया दिनस दिवंगत साइला वज्राचार्य लगायत स्वर्गीय जुया बिज्याःपिं थः स्वजनपिं सुखावती भुवने वास लायेमाल धयागु कामना यानाः भार्यापिं धनमाया व सानुमाया वज्राचार्य काय्पीं जुजुसेन, अशोक, सूर्य, अनिल, म्याय्पिं ज्ञानलक्ष्मी, अनिला वज्राचार्यपिनिु पाखें स्थापना याःगु जुल।
२२. दिगीस च्वंगु भित्तेलेखन अभिलेख
वि.सं. २०४८ ञलाथ्व पारु कुन्हु म्हय्पिद्वय् चा काःवनाः वि.सं. २०४८ कार्तिक ५ गते अजि व आलिकालियागु जीवन्यास लिकयाः सवालाख जाप यानाः २०४८ कार्तिक २६ गते प्राणप्रतिष्ठा याःगु जुल ।
थुकीया मूलाचार्य आजु सानुकाजी उपाध्याय शान्तिराज व यजमान भुनवज्र जुल ।
२३. नन्दराज वज्राचार्ययाके च्वंगु कागजाभिलेख
ने.सं. १११३ जेष्ठकृष्ण षष्ठी कुन्हु श्री विश्वकर्माया जीर्णाेद्धार सम्पन्न यानाः विधिवत् गीतार्चन पूजा याःगु जुल । नापं दुने महालक्ष्मी पीगंद्यःया थाय् च्वंम्ह महापद्म नागराजयात नं पिने थ्वहे विश्वकर्मा देगः लिक्क पुनस्र्थापना याःगु जुल ।
२४. दिगी दुनेच्वंगु शिलापत्र
ने.सं. १११३ कौलागाः द्वितीय वृहस्पतिबार कुन्हु भिन्छेबाहाःया लाखेकवःया सकल परिवारया धर्मचित्त उत्पत्ति जुयाः श्रीयोगाम्वरया देगः जीर्णाेद्धार सिधयेकाः यथाविधि कथं गीताचर्न पूजाकर्म यानाः प्रतिष्ठा याःगु जुल ।
२५. दिगी दुनेच्वंगु शिलापत्र
ने.सं. १११४ सिल्लाथ्व श्रीपञ्चमि मंगलवार कुन्हु भिन्छेबाहाःया दकःमिखलःया सकल परिवारया धर्मचित्त उत्पति जुयाः श्रीयोगाम्वरया देगः जीर्णाेद्धार कार्य सिधयेकाः यथाविधिथें गीतार्चन पूजाकर्म यानाः प्रतिष्ठा यानाबिज्याःम्ह चक्रेश्वर आजु सानुकाजी वज्राचार्य जुल।
२६. फुचो माजु देगलय् चवंगु शिलाभिलेख
ने.सं. ११५ पोहेलाथ्व श्रीपञ्चमीया दिनस फुचोमाजुया देगः स्यनांच्वंगु नीर्णाेद्धार यानाः होमार्चन पूजाविधि याःगु जुल । आजु बुद्धरत्न, धनभाइ, साहिला, सानुमान, रत्नवीर, पूर्णबाहादुर च्वनाः पूजा सम्पन्न याःगु जुल ।
२७. दिगी दुने सिंकुचाछेँस च्वंगु शिलापत्र
ने.सं. १०५३ सालं श्रद्धालु दाता पाखें दान यानातः भिन्छेबाहाः दिगी दुनेच्वंगु सिंकुचाछेँ जीर्ण जुयावनाः संघया दुजःपिनिगु ग्वहालि एवं ल.पु.न.पा.या वडा स्तरीय बजेटं वि.सं. २०५२ माघ ११ गते श्रीपञ्चमी कुन्हु थुगु छें पुनः निर्माण ज्या क्वचायेकूगु जुल ।
२८ भिन्छेबाहाः ननिया मध्य भागस च्वंगु शिलालेख
वि.सं. २०५२ माघ २२ गते श्रीपञ्चमी कुन्हु उपभोक्ता समूह व टोल सुधार समितिया संयुक्त आह्वान व सकृयताय् संघया दुजःपिनिगु श्रमदान व ल.पु.न.पा.या आर्थिक सहयोगं ननि छफातिं सिइगु, पार्क निर्माण व फः सुधारया ज्या सम्पन्न याःगु जुल ।
च्वय् उल्लेखित विविध अभिलेख पाखें प्राप्त जूगु कथं विहारया विविध ज्या जुयाच्वंगु विवरण जुल थ्वया नापनापं थन विहारय् मेमेगु नं ज्या जुयावंगु खनेदु गथे :
क) विहार प्रवेशद्वार ध्वाखा तःब्या यायेगु
ख) गणेश देगलय् पताः छायेगु, लीया लिविं (झल्लर) व दलुपाः दुन्ता ।
ग) देगः जीर्णाेद्धारया झ्वलय् क्वापाःदेगःया बिलंपौया हस्तमुद्रा अभाव पूर्ति याःगु
घ) मू देगलय उष्णीषछत्र व खादलू आजु धर्मरत्न पाखें दुन्ता ।
ङ) लीलया पताः छाःगु षड्क्षरीमन्त्रयूक्त माने व उकिया रेलिङ तथा देगःया किलासय् च्वंगु माने देवराज शाक्य – भा.कान्छा) दुन्ता
च) मू देगलय् वज्रसत्वया काष्ठमूर्ति १ इन्द्रराज बज्राचार्य, नामसंगीतिया ढलौट मूर्ति आजु आशाकाजी बज्राचार्य अले उगु ढलौट मूर्तिया तोरण आशारत्न शाक्यं तःगु
छ) २०५० कार्तिक २० गते टोल सुधार समितिया सकृयताय् देगःया पश्चिम पाखे सुरक्षाया निम्ति रेलिङबार तयेगु ज्या जुल ।
ज) २०५४ चैत्रं देगःया जःखः नंया अयििबउकष्दभि नबतभ ध्वाखा क्रमशः टोल सुधार समितिपाखें व इन्द्रराज बज्राचार्य पाखें तयेगु ज्या जुल ।
झ) अथेहे ने.सं. ११०५ या गुंलां क्वापाःद्यःया न्ह्यः ने च्वंगु वज्र दिकेगु पलेस्वांत्वाकः व खापामदु देगःया मर्मत यायेगु आदि इत्यादि ज्या जुयावंगु खनेदु ।
दिगीइ दुने बिज्याकम्ह अजिमा द्यः सितलादेवी
थ्वसपोलयात मचात तःकै वइबलय् पूजा यानाच्वंगु दु । थ्वसपोलयात पूजा यायेबलय् त्वगीपिन्त प्रत्यक्ष फाइदा जुयाच्वंगु दु ।
थन दिगीइ कर्म व्यवहारया छुं ज्या जुइबलय् थ्वसपोलयात न्हापां पूजा यायेगु चलन दु । थ्वसपोलयात पूजा यायेगु ब्व छायेगु तोफित कि विघ्न नं प्रत्यक्ष रुपं जुइगु जू । थुम्ह शितलादेवीया देगः निर्माण सम्वन्धि शिलापत्र थुगु हे देगः लिक्क तयातःगु दु ।
कुमिचा दाःगु :
२०३२ सालं थन भिन्छेबाहालय् अजू चायेक कुमिचा दाल । थ्व कुमिचा बहनि दिगीया थासं बाहालय् व बाहालं दिगीइ बथां बथां ब्वयाः जुइगुया नापं छेँ छेँय नं थुमिगु प्रकोप जुयावल । थुगु प्रकोप शान्त यायेत सकसिया सल्लाह क्षमापन पूजा यायेगु कोजित । दिगीस बिज्याकम्ह शितलादेवी अजिमाद्यः व सर्वसंघ पाखें समेब्व छायेगु दिं कुन्हु सुथय् अजिमाद्यः लिक्कलाःगु चिकं अप्पा पोलास्वबलय् कुमिचिया गः लुयावल । उगु कुमिचिया गः नष्ट यानाः क्षमापन पूजा सिधसेंलि कुमिचिया प्रकोप शान्त जुल।
सम्यक् द्यः
थनया मन्त्र लखःपिनि पूर्वज श्री रुगुदेव वज्राचार्यजुं सम्यक् महादान न्यायेकाः श्रीदीपंकर तथागत सम्यक् द्यः छम्ह स्थापना यानावंगु जुल । थ्वसपोलं ने.सं. ७६८ कुन्हु थुम्ह सम्यक् द्यःयात घण्ट छगः व ने.सं. ७७१ स बःभु छपाः देछायातःगु जुल । थुगु खँ उगु हे घण्ट व बःभूई उल्लेख यानातःगु जुल ।
भिन्छेँ बाहाःया जनसंख्या
२०५४ साल चैत्र १५ गते तकया जनगणना सर्वेक्षण अनुसार थुगु विहारय् क्वय् च्वयाकथंया जनसंख्या दुगु जुल ।
