स्वर्णयुग लिच्छवीकालय् स्थापना जूगु थुगु विहार जुजु शंङ्करदेवजुं बुद्धधर्मप्रति श्रद्धाभक्ति तयाः बुद्धशासन समुन्नतिया लागी सुयोग्य विद्वान् शास्त्रज्ञानी पण्डित जयश्री मिश्र बुद्धधर्मय् दीक्षित जुयेगु महान् अभिलाषा प्रकट याःगुलिं वय्कयागु सदिच्छा पूर्ति निम्तिं आवश्यक धनखर्च यानाः श्री मयूरवर्ण महाविहार निर्माण यानाब्यूगु जुल ।
खतु थुगु विहारय् बुद्धाशासन समुन्नतिया लागी जुइमाःगु गुलिनं ज्याखँ बांलाक सुचारुरुपं चलय् जुयावन । परन्तु, पविर्तनशील संसारय् अनित्यया चलन युग युगय्, शताब्दी शताब्दीइ अनेक प्रकारं महाभूकम्प आदि प्राकृतिक तथा मानवीय प्रकोप जुयावंगु, जुयाच्वंगु खँ झीतः इतिहासं कनामच्वंगु मखु । उजोगु भूकम्पादिं गुलिखे प्रहार व विनाश थुगु विहारं नं. ईलय्ब्यलय् भोग भुक्तमान अवश्य नं याना वैच्वन धैगु निःसन्देह थ्व प्रमाणद्वारा विदित जुलकि भिंन्ह्य्गूगु शदीनिसें थौंतकया दुने थुगु विहारं स्वकतक थःगु पूर्वरुप, प्राचीनरुप हिलाहिलावैच्वंगु थ्वहे विहारया शिलापत्र न्वंवानावैच्वंगु दु ।
वंशावलीकारतयगु धापुकथं विचार यायेबले थुगु विहार अनुमानित झिंखुसः १६०० दँ पुलांगु धकाः धायेफु । तर उति वर्ष पुलांगु थुगु विहारया मूर्ति, सफू, चित्र, संघ सामाग्री –चीवर, पिण्डपात्र, शिलाकू, चालनी एवं धर्मगण्डी) आदि व ऐतिहासिक सामग्री –शिलापत्र, तालपत्र, नीलपत्र, स्वर्णपत्र, इष्टकापत्र एवं काष्ठपत्र) तथा वास्तुकलाया अवशेषत तकनं थौं दर्शन दुर्लभ जुल । थ्व तधंगु दुर्भाग्यया विषय खः । शायद उगु पुरातात्विक, ऐतिहासिक कलात्मक वस्तुत ल्यंपुल्यं निश्चय नं गुलिखे शताब्दी न्ह्यः हे भूगर्भे दुने लुकुबिना च्वन जुई ।
परन्तु , पुरातात्विक प्रकृयाद्वारा वैज्ञानिक तालं विश्लेषणात्मक अनुसन्धान व अध्ययन यायेगु ज्या बाकि हे तिनी । तथापि उखेथुखे लानां छयालबछयाल जुयाच्वंगु आःतक लुयावःगुलिइ खनागु मध्यय् दक्वसिवे पुलांगु प्रमाण ने.सं. ५५० सालयागु तालपत्रया तमसुकय् थथे च्वैतःगु दु ।
खतु थुगु मयूरवर्ण महाविहार (भिन्छेबाहाः) सर्वप्रथम निर्माण याःगु समयय् प्रकारं बांलाक, बल्लाह, ज्याछिंक लक्षण प्रमाण मिले यानाः थां, लुखा, मेथ, कार्नेस , झ्याः आदि थासय् मलः, क्षपु, गरुड, हिटीमंगः व अनेक शिल्पकलां जायेकाः छत्र, ध्वज, पताक, तानवितान एवं किङ्कीनीजाल प्यनां मूर्तिचित्र सजे याना स्वयेमात्रं तथागतयागु गुणगौरव झल्के जुइगु किसिमं सुप्रणिताकारं दर्शनीय संरक्षणीय पूर्वक दयेकल जुइ । थव झीसं निश्चय नं थथेहे च्वं धकाः कल्पना यायेमफु । न्ह्यागुंथजु, थ्व थासय् मयूरवर्ण महाविहारं नालावैच्वंगु थःगु हे विशुद्ध भूमिजा निःसन्देह दनि धैगुलि निगु मत मदु वंशावली इतिहास व जनविश्वास कथं परम्परागत थौंतकं थ्वहे थासय् मानेयानावैच्वंगु दु ।
स्वसःदँ न्ह्यः राजा श्रीनिवास मल्लया समयय् थुगु विहार सारै जीर्ण शीर्ण भग्न जुइ धुं्रकूगु दयनीय अवस्था जुयाच्वंगु खनां पुनरुद्धार (जीर्णाद्धार) यानायंकूगु ईलय थुगु क्वापाआजुयागु देगः न्हापा स्वयाः बांलाक तल्ला थपे याना स्वतापौ तयाः भव्यरुप जुइक देगः दयेकाः ने.सं. ७९१ बैशाख शुक्ल द्वितीय रोहिनी नक्षत्र अतिगण्डयोग आदित्यवारया दिनस प्रतिष्ठाकार्यसम्पूर्ण याःगु जुल । थुकीया दानपति सुंछम्ह अलग मखुसे थ्वहे विहारया दशस्थविर प्रभृत् िर्ससंघयागु आर्थिक शारीरिक एवं बौद्धिकयागु पूर्ण सहयोगं तयार याःगु खः ।
थथे स्वतपोलः तयाः भव्यरुप जुइक देगः दयेके धुसेंलि निसः व झिंस्वदँ लिपा हानं विघ्न उत्पात जुयाव ने.सं. १००४ साल आषढ शुक्ल अष्टमी कुन्हु अकस्मात स्वतँगुपोलः क्षतिग्रष्ट जुल । थथे विघ््न उत्पात जूगु खनां थ्व विहारया सर्वसंघपिं मुनाः सकसिगु हारगुहालि पाखें बाच्छि लिपा आषाढकृष्ण नवमी कुन्हु जीर्णाेद्धार यासे भाद्रशुक्ल षष्ठी कुन्हु चोलामू तयाः विधिथें प्रतिष्ठा यानाः जीर्णाेद्धार कार्य सम्पन्न जुल । थ्वते जीर्णाेद्धार कार्यस भागकाःपिं दशस्थविर व सर्वसंद्ध प्रभृति खः ।
प्राकृतिक नियम परिवर्तन शील संसारय् थुजाःगु प्रकारया प्रहार व विनाश एवं क्षतिग्रष्ट जुयाच्वनीगु संसारया स्वभावधर्म खः । गुगु ने.सं. १००४ सालं जीर्णाेद्धार याये धुंकानं ५० दँ लिपा हानं छगु महान् विनाशया कारण महाभूकम्प न्ह्यःने थ्यंकवल । धयातःगु दु । गुकुन्हु सूर्य चन्द्र, मंगल , बुध, शुक्र, शनि, एवं राहु समेत न्हय्म्हग्रह नं छगु हे थासय् अर्थात मकरराशिस च्ंगु पूर्णगोल योग चूलाःगु दिन ने.सं. १०५४, चान्द्र सिद्धान्त अनुसार पौषकृष्ण अमावासि तद्नुसार सौरसिद्धान्त अनुसार वि.सं. १९९० साल माघ २ गते सोमबार कुन्हु पाय्छि न्हिनेसिया २ बजे २४ मिनेट व २२ सेकेण्ड बिते जुइसाथ आकस्मिकरुपं तस्सकं भयङ्करगु महाभूकम्प जुल । थुगु महाक्रूर, निर्दयी, अविश्वासी महाभूकम्पयागु आक्रमणं याना नेपालयात तच्चोगु संकष्ट जुल, हाहाकार जुल । प्राइः सर्वत्रथासय् प्रचूरमात्राय् बाहाः बही, मन्दिर , धर्मशाला एवं जनतातयगु बसोबास छें व लायकू आदि नष्टभ्रष्ट जुजुं विध्वंस जुयावन । थुुगुहे ईलय् महान् दयनीय घोर दुर्घटना जूगु अवस्थाय् थुगु मयूरवर्ण महाविहार इपांथिपां मसिल, चोलामूलिं बँय् थिल च्वंनिसें क्वथ्यंक धयाथें ब्याक्कं दुनांवन, थःगु श्रीशोभा सम्पूर्ण पतन जुल, क्षतिग्रष्ट जुल ।
झी प्रातःस्मरणीय आजुअजाजुपिंगु अमूल्य समय सम्पत्ति, बुद्धि परिश्रम खर्च याना दयेकातैतःगु दिव्यभावनाया महान् प्रतीक कला संस्कृतिया ज्वलन्त प्रमाण अमर कीर्तिया जःति थथे स्यंगुस्यंकाः विनाश जूगु स्वयाच्वनेगु थ्व कत्र्तव्य व धर्ममखु धैगु भाःपाः हानं थुगु विहारया क्वापाजुया देगः न्हापाथें च्वंक दयेकाबिइ धैगु दृढसंकल्प यासे पुनरुद्धार उमंग प्ररेणाद्वारा धैर्यपूर्वक अलसि व दिक्क मचाःसे चथक परिश्रम यानाः पूर्ववत् थुगु मन्दिर निर्माण यानाब्यूगु जुल ।
ने.सं. १०५९ फाल्गुणशुक्ल द्वादशीपत्रयोदशी तिष्यनक्षत्र शुक्रबार कुन्हु जगंनिसें शुभारम्भ यानाः बैशाखकृष्ण सम्तमी उत्तराषाढाापरश्रवणनक्षत्र बुधबार कुन्हु देगः दने सिधयेकाः पोलं चिनाः व चोलामू सुवर्णचैत्य तयाः शास्त्रोक्त विधिविधान अनुसारं प्रतिष्ठाकार्य सम्पूर्ण याःगु जुल । क्रमशः नेपाःया थःगु परम्परानुसार थुगु देगः पुनरुद्धार कार्य निर्विघ्नपूर्वक साङ्गि जूगु उपलक्ष्य कयाः थुगु विहारया सर्वसंघपिंगु निर्णयानुसार सकसिगु सहयोगं श्रावणकृष्ण प्रतिपदा कुन्हु ललितपुर महानगरस्थित विहारपूजा वनांलि सम्पूर्ण कार्य सिद्धयेकूगु जुल ।
